Stan wojenny w dokumentach Archiwum Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” w kontekście możliwości wykorzystania ich we współczesnej edukacji dzieci i młodzieży
/Referat o tym tytule został wygłoszony przez autora podczas konferencji pt. „35. rocznica wprowadzenia stanu wojennego. Nowe spojrzenie na rolę archiwistów w poznawaniu i nauczaniu historii” w Archiwum Państwowym w Opolu w dniu 16.12.2016 r./
Wstęp
Celem artykułu jest wskazanie materiałów archiwalnych zgromadzonych w Archiwum Historycznym Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, które można wykorzystać na lekcjach historii, wiedzy o społeczeństwie oraz języka polskiego poświęconych tematowi stanu wojennego. Archiwum Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” posiada wiele zespołów akt i kolekcji, w których znajduje się dokumentacja o wydarzeniach w Polsce z lat 1981 – 1983. Prezentacja materiałów rozpocznie się od zespołu akt Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej i Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność”. Przytoczone zostaną przykłady dokumentów z zespołu akt Komitetu Głównego Banku Leków i Sprzętu Medycznego NSZZ „Solidarność” oraz Kolekcji wycinków prasowych Aleksandry Dąbrowskiej Petersen z Kopenhagi. Materiały o tym zagadnieniu odnaleziono w Kolekcji materiałów NSZZ „Solidarność” i ugrupowań opozycyjnych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie, aktach ks. prałata Hilarego Jastaka i ks. prałata Henryka Jankowskiego oraz przejętej do Archiwum w 2014 r. dokumentacji Związku Solidarności Polskich Kombatantów. W 2015 r. trafiły tu kolekcja Wojciecha i Joanny Dombrowskich z Hamburga oraz dary z ostatnich lat od osób prywatnych: Teresy Jaros i Elżbiety Przybylskiej. Ponadto przebieg stanu wojennego utrwalony został na fotografiach, plakatach, ulotkach, znaczkach pocztowych i kopertach.
Tymczasowa Komisja Koordynacyjna NSZZ „Solidarność”
W okresie stanu wojennego najwyższy wyrok za zorganizowanie i kierowanie strajkiem w Wyższej Szkole Morskiej w Gdyni 10 lat pozbawienia wolności i 5 lat utraty praw obywatelskich otrzymała Ewa Kubasiewicz. Myślę, że warto na lekcjach historii omówić historię Pani Kubasiewicz, aby uzmysłowić dzieciom i młodzieży ryzyko działalności opozycyjnej w okresie stanu wojennego. Relacja z procesu, który odbył się w Sądzie Marynarki Wojennej w Gdyni w lutym 1981 r. znajduje się z zespole akt Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność” – organu „Solidarności” koordynującego działalność regionalnych struktur Związku od 22 kwietnia 1982 r. We wspomnianym zespole akt znajdują się także informacje o zatrzymanych w grudniu 1981 r., ulotki, relacje, komunikaty, apele, oświadczenia, odezwy oraz instrukcje strajkowe.
Komitet Główny Banku Leków i Sprzętu Medycznego NSZZ “Solidarność”
Zasięg terytorialny stanu wojennego można zobrazować uczniom za pomocą mapy ośrodków internowania w Polsce. Taki materiał znajduje się w zespole akt Komitetu Głównego Banku Leków i Sprzętu Medycznego NSZZ „Solidarność”. Zawiera on następującą dokumentację: listy osób internowanych, kopię decyzji o internowaniu Lecha Wałęsy, Stanowisko wobec sytuacji w kraju Stronnictwa Pracy Zagranicą, pismo „Wiosna Północy” z marca 1982 r. (m. in. z listą osób poszukiwanych do internowania) i in.
Kolekcja wycinków prasowych Aleksandry Dąbrowskiej – Petersen z Kopenhagi
Bardzo ciekawą kolekcją jest zbiór wycinków prasowych Aleksandry Dąbrowskiej – Petersen z Kopenhagi. Można w niej znaleźć informacje o stanie wojennym, które ukazywały się na łamach prasy zagranicznej, w tym m. in. w popularnym „Newsweeku”. Z innych zagranicznych tytułów w kolekcji tej pojawiły się: „Los Angeles Times”, „Aktuelt”, „Ekstra Bladet”, „Politiken”, „Neue Blatt”, „Bunte”. Są tam również gazety wydawane za granicą w języku polskim: „The Polish Daily & Soldiers Daily, czyli Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza – gazeta londyńska”, „Polskie Wiadomości dla Polaków w Austrii – Serwis Informacyjny Komitetu Solidarität mit Solidarność”, „Orzeł Biały. Polska walcząca o wolność. Miesięcznik poświęcony zagadnieniom współczesnym”. Znajdują się tu także własnoręczne odpisy z gazet: „New York Herald Tribune”, paryska „Kultura”. Z pewnością na uwagę zasługuje też „Biuletyn Informacyjny” – wydawany w Szwecji przez Grupę Działaczy „Solidarności”, „Dziennik Bałtycki”, „Kurier Polski”, „Przekrój”, „Polityka”.
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie. Kolekcja materiałów NSZZ “Solidarność” i ugrupowań opozycyjnych
Dzięki zachowanemu w kolekcji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych albumowi z rysunkami satyrycznymi z okresu stanu wojennego można zaprezentować uczniom ówczesne poczucie humoru i przedstawić charakterystyczne dla stanu wojennego znaki i symbole. Na ukazanych rysunkach dostrzec możemy np. symbol WRONY i ZOMO oraz to w jaki sposób dokonywano ówcześnie przesłuchań. Interesującym opisem wydarzeń z okresu stanu wojennego może być notatnik autorstwa Andrzeja Szczypiorskiego.
Akta ks. prałata Hilarego Jastaka
Materiały, które zachowały się w spuściźnie kapelana „Solidarności” ks. prałata Hilarego Jastaka – proboszcza parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gdyni doskonale pokazują dobroczynne akcje organizowane przez duchowieństwo. Na przykładzie teczki zatytułowanej „Dobroczynność w stanie wojennym” można wskazać, że dary dla potrzebujących trafiały do Polski z zagranicy. Były to: odzież, żywność, odżywki czy lekarstwa. Przez analizę podań o zapotrzebowanie, pism z podziękowaniami za otrzymane dary można uświadomić dzieciom i młodzieży skalę potrzeb obywateli na produkty codziennego użytku, leki, ubrania itp. oraz efekt udzielanej im pomocy (przy wydatnym udziale kościoła). W Spuściźnie ks. prałata zachowała się liczna korespondencja prowadzona z więźniami stanu wojennego z Potulic, Włocławka, Strzebielinka oraz Iławy. Niektóre z listów charakteryzują się ozdobną formą, np. koperta z własnoręcznie wykonanym znaczkiem pocztowym tzw. Poczty Uwięzionych w Potulicach. Znajduje się tu również list napisany w stylu gotyckim i popularny w latach osiemdziesiątych telegram, który wysłała osoba zaraz po wyjściu z obozu internowania dla kobiet w Gołdapi.
Akta ks. prałata Henryka Jankowskiego
Do zasobu Archiwum Historycznego Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” trafiła także część spuścizny ks. prałata Henryka Jankowskiego – proboszcza parafii p.w. św. Brygidy w Gdańsku. Można w niej znaleźć: spisy internowanych, aresztowanych, skazanych, petycje, listy protestacyjne, zwolnienia z pracy, materiały dokumentujące wyroki polityczne odmowy wydania paszportów oraz informacje na temat punktów pomocy kościelnej osobom internowanym. Na lekcjach historii wykorzystać też można odezwę papieża Jana Pawła II do Wojciecha Jaruzelskiego z wezwaniem o zaprzestanie przelewu krwi dla dobra całego narodu. Ks. prałat Henryk Jankowski był bardzo mocno zaangażowany w pomoc osobom internowanym. W spuściźnie proboszcza parafii pw. św. Brygidy znaleźć możemy m. in. dowody na organizowanie transportu dla rodzin osób internowanych w Potulicach. Sądzę, że dużym zainteresowaniem cieszyć się mogą grypsy osób więzionych, których odczytanie wzbogaci lekcje historii. Jeden z takich grypsów pochodzący z Aresztu Śledczego w Gdańsku znajduje się we wspomnianym w zbiorze dokumentów ks. prałata Jankowskiego. Treść takiego specyficznego źródła ukazuje sytuację osób pozbawionych wolności za działalność opozycyjną.
Kolekcja Wojciecha i Joanny Dombrowskich z Hamburga
Uczniom można też zwrócić uwagę na reakcje Zachodu wobec wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Za przykład może tu posłużyć manifestacja zorganizowana w Hamburgu pod Ambasadą ZSRR 31 sierpnia 1982 r. W materiałach przekazanych przez Wojciecha i Joannę Dombrowskich z Hamburga znajdują się fotografie oraz wycinki prasowe dokumentujące właśnie to wydarzenie.
Kolekcja fotografii Archiwum Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”
Bardzo dobrym materiałem ukazującym wydarzenia z przeszłości są oczywiście fotografie. W naszym Archiwum znajduje się niemało zdjęć z okresu stanu wojennego, na których uwieczniono m. in. liczne manifestacje (Gdańsk, Gdynia, Warszawa, Lubin, Śląsk), obozy internowania (Strzebielinek, Białołęka), napisy na murach czy pierwsze dni stanu wojennego w Gdańsku.
Związek Solidarności Polskich Kombatantów. Zarząd Główny w Gdańsku
Zdjęcia przekazane przez Związek Solidarności Polskich Kombatantów ukazują zajścia protestujących na ulicach Gdańska: na Dworcu Głównym, przy Pomniku Poległych Stoczniowców w Grudniu 1970 roku w Gdańsku oraz przed budynkiem tzw. Zieleniaka oraz ówczesnego PZU, a dzisiejszego budynku Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”.
Znaczki pocztowe, pocztówki, koperty i ulotki z okresu stanu wojennego
W zasobie omawianego Archiwum znajdują się także znaczki poczty podziemnej. Można je pokazywać na lekcjach podkreślając, że znaczki wydawane w podziemiu pełniły ważną rolę w walce z reżimem komunistycznym. Dochód z ich sprzedaży (i innego tego typu wydawnictw) przeznaczony był na utrzymanie podziemnych struktur „Solidarności”. Pokrywał koszty materiałów poligraficznych. Znaczki te były więc formą cegiełek wspierających „Solidarność”. Pojawiały się na nich motywy związane ze stanem wojennym, a w szczególności z obozami internowania. Podobna tematyka znajduje się również na własnoręcznie wykonanych pocztówkach oraz kopertach. W okresie stanu wojennego wyprodukowano również mnóstwo ulotek.
Dar Teresy Jaros
W Archiwum zgromadzono również zaświadczenia wydawane w PRL o zatrudnieniu i konieczności wykonywania pracy w różnych miejscach województwa. Jest to bardzo dobry przykład dokumentu, który może unaoczniać uczniom trudności w poruszaniu się po wprowadzeniu godziny milicyjnej w okresie stanu wojennego.
Dar Elżbiety Przybylskiej
Wydaje się, że interesującym dla młodzieży może być zadanie wyszukania pierwszych liter z akapitów całego tekstu, które tworzą zwrot WRONA SKONA. Taki sprytnie oszukujący „cenzurę” tekst ukazał się w Dzienniku Bałtyckim w lutym 1982 r.
Czytelnia Archiwum Historycznego Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”
Przykładów materiałów dotyczących stanu wojennego w naszym zasobie można by podać o wiele więcej. Mam nadzieję że już te przedstawione w niniejszym tekście zachęcą do współpracy z naszym Archiwum przy realizacji projektów związanych z wykorzystaniem materiałów archiwalnych w edukacji dzieci i młodzieży.
/Łukasz Grochowski, Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”/
Chętnych zapraszamy do odwiedzin Archiwum Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, przy ulicy Wały Piastowskie 24. Archiwum jest czynne od poniedziałku do piątku w godzinach 9:00-15:30. Prosimy o zgłaszanie chęci dokonania wizyty drogą telefoniczną – tel. +48 (58) 308-43-92, +48 (58) 308-44-20 lub +48 (58) 308-43-83 – lub poprzez e-mail: .